Толшор

Википедиысь материал

ТолшорГригориан но Юлиан дырпусъя арлэн нырысетӥ толэзез. Вашкала Рим дырпусъя — дас одӥгетӥез. Тол вакытлэн кыкетӥ толэзез. Толшор 31 нунал ӵоже кыстӥське. Уйпал полушарилэн бадӟым люкетаз та толэзь тужгес кезьытэз луэ. Лымшор полушариын — тужгес шунытэз, гужемлэн кыкетӥ толэзез.

Вн Пкс Вирн Па УдмА Кӧсн Ан
    1 2 3 4 5
6 7 8 9 10 11 12
13 14 15 16 17 18 19
20 21 22 23 24 25 26
27 28 29 30 31    
2025-тӥ ар
Нюлэскын толшоре

Инкуазь воштӥськонъёс

[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

Удмурт кылын толэзь нимъёс, ваньмыз сямен, герӟаськемын инкуазь явлениосын. Январь толэзь – толшор – толлэн шорыз; выль ар толэзь – выль кутскем арлэн нырысетӥ толэзез; кезьыт толэзь; шушы лыктон толэзь. Толшоре гӧршок гур вылын но кынме шуо. Толшоре кайсы кар лэсьтыны кутске. Койык но пужей сюрзэ куштэ. Венесьчорыг умме усе, шалькко мызь лэзе[1].

Януслы синпелет

Ӟуч нимыз Январь. Вашкала Римысь кык ымныро Януслэн (Ianuarius) - дырлэн, ӧслэн но ӟезьы кузёлэн нимызъя верамын.

Толэзьлэн нимыз "аре пырон ӧс" шуэмез возьматэ (латин кылын «ӧс» — ianua). Римысь аспӧртэмлыко дырпусын, тол вакытэз лыдэ басьтытэк, 10 толэзь но 304 нунал гинэ вылэм. Толалтэез озьы ик нималлям «безмесячье» ("толэзьтэм") шуыса. Выжымадёсъёслы осконо ке, 713 ар котыр асьме вакытлэсь азьпал, Ромуллэн бӧрысьчиез Нума Помпилий эксэй, дырпус шунды арен (365 нунал) огвыллем мед луоз шуыса, январь но февраль толэзьёсты ватсам но арез январь толэзьысен лыдъяны дэмлам. Со вакытэ арез март (южтолэзь) кутске вылэм[2], (кылдэмез сярысь зэмос гожтэтъёс ог-огзылы пумитлыко луо).

Шор дауръёсы Европаын арлэн кутсконэз пӧртэм дыръёсы пусъемын вал: 25 южтолэзе, 25 толсуре, 1 южтолэзе (Русьын 1492 арозь), 1 куарусёнэ (Византиын). Озьы ке но, шор дауръёсысь дырпусын арез азьло сямен ик рим амалъя люкылӥллям: толшорысен толсурозь 12 колонкалы.

XVI даурысен Европаысь кунъёс арлэн 1-тӥ толэзеныз толшорез лыдъяны кутскизы. Россиын та пусэз 1700-тӥ арын юнматӥз Пётр I.

Январь толэзьлэн вань на историен герӟаськем нимъёсыз но. Кылсярысь, саксон сямен Wulf-monath («кион толэзь»), Карл Великийлэн сётэм нимызъя — Wintarmanoth («кезьыт толэзь»). Вашкала ӟуч дырпусын (христианствоез юнматытозь) толшор сечень шуыса нимамын вал, калык пӧлын — просинец, перезимье, лютовей, трескун, ломонос нимъёсын вӧлмемын.

Церковнославянской кылэ январьлэн геноварис[3] латин нимыз Византи пыр вуиз. Россиын толшорлэн январь сяна ужкагазъёсын генуарь, генуарий, генварь черк нимыз но кутӥськылӥз. 1847 арын поттэм орфографической кыллюкамын «генварь» но «январь» кылъёс огвыллемесь луо шуыса пусъемын вал. «Генварь» кыл вераськонысь быдэсак ышиз 1885 арын Я. К. Гротлэн люкам «Русское правописание» академи изданиез печатласькем бере[4].

«Январь» (Леандро Бассанолэн суредэз, 1595/1600 гг.)

Европаысь тросаз кылъёсын нырысетӥ толэзьлэн нимыз латин кыллы тупа. Озьы ке но, кӧня ке пӧртэмлыкез пумиськылэ.

Финн кылын толшорез tammikuu, «тыпылэн толэзез» шуо, нырысь-валысь «толлэн шорсюлмыз» шуэмез возьматэ вал, малы ке шуоно, tammi кыл азьвылгес «ось» яке «ядро» шуэмез возьматэ вал. Чех кылын leden — «йӧтолэзь» нимало. Украин кылын — січень, Хорват кылын — siječanj, — «сечь» кыллэсь пӧрмытэмын. Та вакытэ уго пу корало, бусыосты лӥялъёслэсь чылкытато, тулыс гырыку-кизьыку медаз люкетэ шуыса. Ужрадэз «сеча» нимало вылэм. Поляк кылын styczeń озьы ик праслав. *sěčьnь кыл бордысь потыса, кӧня ке воштӥськемын tyka «кол, жердь»[5]. Белорус кылын январь — студзень, студзіць — «студёный» кыл бордысь. Саам кылын ođđajagimánnu нимын тодмо луэ, «Выль ар толэзь» шуэмез возьматэ. Турок кылын — Ocak — «гур», «камин». Литва кылын sausis нимаське, sausu — «кӧс» кыллэсь, малы ке шуоно, Литваын та вакыт мур букосъёс кылдыло, соосты шунамтэзы понна "кӧс" нимало. Туала бигер кылын гыйнвар латин нимыз Византиысь вуэмын (геноварис).

Туала китай но япон кылъёсын Григориан дырпусысь толэзьёс огшоры лыдпусъёсын возьматӥсько. Кылсярысь, январь — «нырысетӥ толэзь», февраль — «кыкетӥ» но мукет.


  1. В. Д. Грошев «Календарь российского земледельца (народные обычаи и приметы)», — М: МСХА, 1991, С. 6. ISBN 5-7230-0074-8
  2. Макробий. Книга первая, главы 12—16 // Сатурналии.
  3. Успенский Л. Этимологический словарь школьника. Январь.
  4. Рождественский Н. С. «Краткий очерк истории русского правописания» — глава из книги Шапиро А. Б.  «Русское правописание» — М: АН СССР, 1951, С. 160—198.
  5. Boryś W. Słownik etymologiczny języka polskiego. — Wydawnictwo Literackie. — Kraków, 2005. — С. 585. — ISBN 978-83-08-04191-8.