Иванова, Маргарита Григорьевна

Википедиысь материал
Маргарита Григорьевна Иванова
Ольга Михайловна Мельникова.jpg
Вордӥськем дырыз 20-тӥ шуркынмонэ 1945({{padleft:1945|4|0}}-{{padleft:11|2|0}}-{{padleft:20|2|0}})[1]
Вордӥськем интыез
Кулэм дырыз 12-тӥ куартолэзе 2020({{padleft:2020|4|0}}-{{padleft:5|2|0}}-{{padleft:12|2|0}})[1] (74 года)
Кун СССРFlag of the Soviet Union.svg СССРРоссияFlag of Russia.svg Россия
Тодос удысэз Удмуртъёс, Иднакар (вашкала кар) и Финн-угор калыкъёс
Дышетскемез
Учёной степенез истори тодосъёсъя доктор[d]
Учёной званиез профессор[d]
Данъетъёсыз

Маргари́та Григо́рьевна Ивано́ва (1945-тӥ арын 20-тӥ шуркынмонэМожга ёрос, Удмурт Автономной Советской Социалистической Республика — 2020-тӥ арын 12-тӥ куартолэзеИжкар) — совето но росси историк, археолог, исследователь. Россиысь наукаосъя академилэн бурд улаз ужась Историяя, кылъя но литературая Удмурт институтысь валтӥсь наукая ужась. История наукаосъя доктор, профессор.

Удмурт Элькунысь наука удысысь дано ужась (1994). Россиысь археологияя шедьтосъёсты дауръёсын утёнъя «Достояние поколений» йӧскалык премилэн лауреатэз. Удмурт Элькунысь Кун премилэн лауреатэз (2007).

Улонэзлэсь бадӟым люкетсэ сӥзиз Иднакар городищеез эскеронлы. 1974-тӥ арысен 2010-тӥ арозь солэн кивалтэмез улсын Историяя, кылъя но литературая Удмурт институтысь археологияя экспедицилэн кужыменыз Иднакар синпелетэз котыр ласянь арысь аре тупен-тупен эскерон ужъёс мынӥзы. «М. Г. Ивановалэн Иднакарез» адӟытонын та эскеронъёс умой-умой возьматэмын вал, угось наукае кельтэм пытьыез юн бадӟым[2].

Прикамьеысь такем бадӟым синпелетэз шедьтыса но узыр материалъёс люкаса, М. Г. Иванова удмурт культуралы но историлы выль шокчон но утчаськон сюрес усьтӥз. Удмурт калыклэсь шор дауръёсысь историзэ усьтон-шараян бордын тыршеменыз, удмуртъёслэсь археологияя узыр шыкыссэ калыке данэ поттэменыз но вӧлмытэменыз, Иднакар городище но Чупчи шур котырысь вашкала шедьтосъёс «Удмуртиын улӥсьёслэсь йырсазьзэс, асваланзэс, шӧдонъёссэс воштӥзы, улослэн вашкала но шор даурысь историезлэн тодметэз луизы, таин валче выжыоссэс дунъяны, улосын интызэс валаны юрттӥзы»[3].

Маргарита Иванова 1945-тӥ арын 20-тӥ шуркынмонэ Удмурт АССР-ысь Можга ёросысь Вылӥ Кватчи гуртын вордӥськиз.

1963-тӥ арын Можга педучилищеез йылпумъяз. 1965-тӥ—1969-тӥ аръёсы Удмурт пединститутысь историяя факультетын дышетскиз. Удмуртиысь шаертодонъя музейын ужаз. Нош 1970-тӥ—1973-тӥ аръёсы дышетскиз СССР-ысь Наукаосъя академилэн Археологияя институтэзлэн аспирантураяз, наукая кивалтӥсез археолог Алексей Петрович Смирнов[ru] вал[2][4].

1975-тӥ арын ик уйпал удмуртъёслэн XI даурлэн кыкетӥ палараз но XIII дауръёслэн кутсконазы юртъер котырзылы сӥзем кандидат диссертацизэ дасяз. 1996-тӥ арын, Чупчи шур котырысь удмуртъёслэсь шор дауръёсы улэм-вылэмзэс эскериз, доктор диссертацизэ утӥз.

1973-тӥ арысен Историяя, кылъя но литературая институтын тыршиз. Институт соку Удмурт АССР-ысь Министръёслэн Кенешсылэн чакламез улсын ужалляз, 1988-тӥ арын гинэ Россиысь наукаосъя академилэн бурд улаз выжиз. Маргарита Иванова институтын нырысь ик археологияя но этнографияя ёзысь наукая бадӟымез сотрудник вал, собере 1980-тӥ арысен археологияя ёзлэн кивалтӥсез луиз, 1996-тӥ арысен 2017-тӥ арозь — тодосчи, Историяя, кылъя но литературая Удмурт институтлэн директорезлэн наукая воштӥсез[2].

1994-тӥ арысен 2006-тӥ арозь Историяя, кылъя но литературая Удмурт институтысь «Археология» удысъя аспирантураен кивалтӥз.

2020-тӥ арын 12-тӥ куартолэзе секыт висемез бере Ижын улонысь кошкиз[2][4]. Сое Можга ёросысь вордскем Вылӥ Кватчи палъёсаз ватӥзы.

М. Г. Иванова (шораз) ужъюлтошъёсыныз. 1987-тӥ ар

Маргарита Григорьевна Иванова Россиысь фин-угор калыкъёслэсь шор дауръёсысь историзэз, лулчеберетсэс эскеременыз-шараяменыз тодмо луэ. Улон-вылонын но экономикаын кылдэм шуг-секытъёсын валче поселениослэн юнмамзылы но историзылы нимысьтыз саклык висъялляз. Тужгес но дуно луэ солэн шоретӥ дауръёсысь вашкала удмурт карез, IX—XIII даурысь Иднакар городищеез, шедьтэмез но та интыез пыр-поч эскеронъя гожтэм ужъёсыз. Прикамьеысь такем бадӟым памятникез шараяса но узыр материалъёс люкаса, удмурт культуралы но историлы выль шокчон но утчаськон сюрес сётӥз. 35 ар ӵоже со ялан йӧн-йӧн эскериз городище котыръёсты, таин валче Россиысь наукая центръёсысь мукет специалистъёсты но эскерон ужъёс борды кыскиз. Озьы, Шундыӝужан Европалэн нюлэсо зонаосаз каръёс кылдэм интыосын ӵошатыса, Прикамьеысь[ru] поселениослэсь кызьы кылдэмзэс но юнмамзэс пыр-поч возьматӥз.

Берло дыре Иднакар аспӧртэм полигонлы пӧрмиз: татын археологияя эскеронъёслэн методиказы но ваньмыз сямен технологиоссы уже кутэмын вал. Городище котырысь лулчеберетъя сӥзэ но синпелетлэсь компьютерной модельзэ кылдытон но паськыт усьтӥськись ивортодэтлэсь луонлыкъёссэ утён вылысь шедьтосъёс но музъем сӥос нимысьтыз бичамын-люкамын вал. Ӵапак та эскеронъёс но люкам узыр материалъёс вылэ пыкиськыса, Иднакарлы сӥзем Россиысь фин-угор калыкъёслэн шоретӥ даурысьтызы нырысетӥ музей-заповедник усьтыны луонлык сётӥськиз. Уно печатлам публикациосыз юрттӥзы удмурт калыклэсь маин но кызьы улэмез сярысь шараяны, ваньмыз та туала суредаськон но творчествоен вырон удыслы инъет луиз.

Уно статьяосаз но, «Иднакар: вашкала удмуртъёслэн IX—XIII дауръёсысь городищезы» (1998) монографияз но М. Г. Иванова Иднакар городищеез выжы калыклэн ожгар утиськонъя, гурт удысъя, вузкаронъя но лулчеберетъя административной центрез сямен висъяны быгатӥз, солэсь кужымзэ но кулэлыксэ пусйиз. Маргарита Григорьевна Россиысь пӧртэм наукая центръёсысь трос ужъюлтошъёсызлы таӵе амаллэн кулэлыкез сярысь валэктыны пӧрмытӥз. Озьы ог 20 ар пала кебитын дурем киужъёсты нимысьтыз эскеронэн В. И. Завьялов[ru] (Муско) выриз, музъемын уно аръёс ӵоже утиськем будосъёсты В. В. Туганаев, Т. П. Ефимова, А. В. Туганаев (Ижкар) утчазы-чаклазы, муын дауръёсын утиськем лулосъёслэсь сьӧмъёссэс А. Г. Петренко но О. Г. Богаткина (Кузон) шараяллязы, булгар керамикаез Н. А. Кокорина (Муско) рос-прос дышетӥз, пужыятэм лыослэсь арбериосын О. В. Арматынская (Ижкар) тунсыкъяськиз[5].

Фин-угор калыкъёслэн азинсконазы шоретӥ дауръёсысь историын, археологиын ас утчаськонъёсызлэсь емышъёссэ валан-юнматон понна М. Г. Иванова «Финно-угры Поволжья и Приуралья в средние века» (1999) монография гожтӥз. Та ужын со кунысь валтӥсь тодосчиослэсь пӧртэм удысъёсысь тодон-валанъёссэс огазеяз. Авторъёс пӧлын А. П. Смирновлэн мукет дано дышетскисьёсыз но вань: история наукаосъя доктор, профессор Э. А. Савельева[ru], история наукаосъя доктор, профессор Т. Б. Никитина[ru]. Мукет ужъюлтошъёсыныз ӵош (А. Е. Леонтьев[ru], В. А. Оборин[ru], Е. А. Рябинин[ru], В. В. Гришаков, Ю. А. Зеленеев, В. И. Вихляев но И. М. Петербургский) Маргарита Иванова шараям источникъёсызлы, этнокультурая аспӧртэмлыксы вылэ пыкиськыса, дунъет сётӥз, поселениослэн кылдэмзы но азинскемзы, улон-вылонын тупамзы но экономика ласянь ог-огзылы юрттэмзы пумысен ужпумъёсты эскериз, мер, мещер, муром, мордва, удмурт, мари, пермь-вычегодской выжы калыкъёслэсь осконъёссэс но йылолъёссэс рос-прос чаклаз. Монография фин-угор дуннеез эскерись археологъёслэсь вормонъёссэс адӟытӥз, озьы ик та удысысь шуг-секытъёсты но азьланяз чаклано удысъёсты возьматӥз[5].

1990-тӥ аръёслэн шоразы, Россиын археологияя ивортодэтъёсты компьютер технологиосын эскерон улонэ пыӵаны кутскемен валче, М. Г. Иванова аслаз эскеронъёсаз но выль амалъёсты кутыны ӧдъяз. Соосты уже кутонлэн кулэлыкез археологиез азинтон понна кулэ вал, малы ке шуоно азьвыл сяме пыӵам эскеронъёсты ортчытонлэн трос материалъёсты чакланын асьсэлэн шуг-секытъёссы вал[5].

Компьютер картография (ГИС MapInfo) вылэ пыкиськыса, археологияя гудӥськонъёсысь шедьтосъёсын документъёсты лэсьтылӥз. Та ваньмыз планиграфияя но стратиграфияя лулчеберет сӥлэсь цифровой картаоссэс кылдытыны юрттӥз. Гудӥськонъёс дыръя лулчеберет сӥез куашкатыны кышкытлык вань дыръя компьютерен картографиосты лэсьтон амал трос ужпумъёсты сэрттыны-пертчыны юрттӥз: ивортодэтэз утён, синпелетъёслы виртуальной тусъёс кылдытон но мукет[4].

М. Г. Иванова 300-лэсь ятыр наукая ужъёссэ печатлаз, соос пӧлын 16 монографиос, наукая туала книгаос, ваньмыз таос фин-угор дуннеез эскеронын бадӟым инты басьтӥзы. Дышетон но дышетон методикая пособиос, школаосысь 6-тӥ классъёслы чаклам «История Удмуртии» (2006; 2012[4]) учебник — ваньмыз дышетон удысын паськыт кутӥсько.

М. Г. Иванова но А. М. Белавин[ru]. Анюшкар. 2008-тӥ ар

Маргарита Григорьевна арлы быдэ уно докладъёсын калыккуспо конгрессъёсы но конференциосы пыриськиз: Сыктывкар (1985), Дебрецен[ru] (1990), Оулу[ru] (1993), Йювяскюля[ru] (1995). Татын солэн ужъёсыныз уно тодосчиос зол тунсыкъяськизы но мурдалазылы паймизы. Со сяна, 1989-тӥ арын Иднакар бусыын нырысьсэ семинар ортчытӥз. Ачиз тодосчи шор дауръёсысь археологиысь ужпумъёсты эскеронлы сӥзем симпозиумъёсты радъялляз. 1989-тӥ арын М. Г. Иванова Поволжьелэсь[ru] но Приуральелэсь[ru] шор дауръёсысь археологияя ужпумъёссэс эскеронлы сӥзем симпозиумъёсты радъяны ӵектонэн вазиськиз.

Солэн удмурт но ӟуч кылъёсын печатлам наукая туала книгаосыз, СМИ-осын вераськемез, коллекциосысьтыз экспонатъёсыз удмуртъёслэн аспӧртэмлыко лулчеберетэнызы тодмато но калыклэсь асваланзэ ӝуто, вашкала выжызэс дунъяны юртто, историзэс тодазы возьыто. Маргарита Григорьевна Иванова трос наукая ужъёслы редактор но рецензент, доктор но кандидат диссертациосты утёнын соискатель луылӥз.

Педагогикая бадӟым стажез вал (Глазкарысь В. Г. Короленко_нимо_инженерно-педагогической_университет, Удмурт кун университет). Со «Finno-ugrіса» журналлэн редколлегиезлэн ёзчиез, Удмурт кун университет бордын ужась доктор диссертациосты утёнъя нимысьтыз кенешлэн ёзчиез, Удмурт Элькунысь кун премиосъя ӧрилэн ёзчиез, Удмурт Элькунысь Лулчеберетъя министерстволэн бурд улаз ужась Кибашлыослэн элькун центразы чеберлыко эксперт кенешезлэн ёзчиез вал.

Вунэтэме кылем калык киужъёсты но выжыысь выжые пыӵась ужъёсты уно аръёс ӵоже выльысь улӟытыны, шараяны сюлмаськиз. Удмуртиысь киужез но искусствоез азинтонъя наукая концепцилэн авторез вал. Озьы ик коллективен ӵош дасям таӵе бадӟым проектъёсы пыриськиз: «Археологическая карта северных районов Удмуртии» (2004), «Удмуртская Республика: историко-этнографические очерки» (2012). Тодосчи-редактор сямен со куинь томъем «История Удмуртии с древнейших времён до ХV в.» изданилэсь нырысетӥ томзэ но учкиз-эскериз (2007)[6].

М. Ивановалэн ӵектэмезъя Глазовысь «Иднакар» музей инбам улысь музейлэсь статуссэ басьтӥз, нош 2020-тӥ арысен та музей-заповедник Маргарита Ивановалэсь нимзэ нуллэ. 2021-тӥ арын 28-тӥ куартолэзе Можга ёросысь Кватчиысь школалэн юртэз борды Маргарита Иванова тодосчиез буре ваён пул юнматӥзы.

Монографиос, учебникъёс, дышетон пособиос[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

Валтӥсь наукая статьяосыз но публикациосыз[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

М. Г. Ивановалэн редакциез улсын потэм ужъёс (гожтэмын, радъямын но тупатъямын)[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

Соискатель сямен вераськемез[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

Печатламтэ ужъёсыз[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

Наукая ужъёслы рецензиосыз[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]

  • Удмурт Элькунысь наука удысысь дано ужась (1994);
  • Удмурт Элькунысь Кун премилэн лауреатэз (2007);
  • Росси Федерациысь Правительстволэн лулчеберет удысысь премиезлэн лауреатэз (2011);
  • Россиысь археологияя шедьтосъёсты дауръёсын утёнъя «Достояние поколений» йӧскалык премилэн лауреатэз.
  1. 1 2 Deutsche Nationalbibliothek, Staatsbibliothek zu Berlin, Bayerische Staatsbibliothek, Österreichische Nationalbibliothek Record #1158712669 // Gemeinsame Normdatei (нем.) — 2012—2016.
  2. 1 2 3 4 Скончалась Иванова Маргарита Григорьевна Министерство культуры Удмуртской Республики.
  3. Мельникова, 2015, с. 185.
  4. 1 2 3 4 Памяти археолога М. Г. Ивановой Удмуртский государственный университет.
  5. 1 2 3 Мельникова, 2015, с. 183.
  6. Мельникова, 2015, с. 184.
  • Иванова Маргарита Григорьевна // Христолюбова Л. С. Учёные-удмурты: Биобибл. справочник. Ижевск, 1997. С. 18-20.
  • Иванова Маргарита Григорьевна // Удмуртская Республика: Энциклопедия. Ижевск, 2000. С. 341.
  • Куликов К. И Постижение Родины: к 55-летию М. Г. Ивановой. Ижевск, 2000. 68 с.
  • Куликов К. И. К 55-летию Маргариты Григорьевны Ивановой // Финно-угроведение, 2000, № 2. С. 120 −132.
  • Иванова Маргарита Григорьевна // Институт: история и современность. Ижевск, 2001. 258—259.
  • Куликов К. И. Иванова Маргарита Григорьевна // Историки Урала. Екатеринбург, 2003. С. 139—140.
  • Штенникова Е. Средневековая резиденция для современной королевы // Карьера. 2000, 23 ноября.
  • Биянова М. Иднакарез утись-вордись = Хранительница Иднакара // Удмурт дунне. 2003, 8 апреля.