Кам
Кама | |
---|---|
удм. Кам, биг. Чулман, к.-п. Кама | |
![]() | |
Аслыкъёсыз | |
Кузьдалаез | 1805 км |
Бассейн | 507 000 км² |
Вулэн быремез | 4100 м³/с (Чистополь дорын) |
Водотокез | |
Йылыз | |
• Интыяськемын | Верхнекамская возвышенность |
• Ӝуждалаез | 335 м |
• Координатъёсыз | 58°11′42″ с. ш. 53°45′15″ в. д.GЯO |
Шурвожез | Волга |
• Интыяськемын | Куйбышев водохранилище |
• Ӝуждалаез | 36 м |
• Координатъёсыз | 55°21′50″ с. ш. 49°59′52″ в. д.GЯO |
Шурлэн нёжалэз | 0,11 м/км |
Интыяськемез | |
Ву люкан бассейнэз | Волга |
|
|
Кун | |
Улосъёс | Удмуртия, Киров улос, Пермь шаер, Башкортостан, Татарстан |
ГВР-ын кодэз | 10010100112111100000016[1] |
ГКГН-ын номерез | 0029849 |
Россия Приволжский ФО
ещё не имеет [[Шаблон:ПозКарта Россия Приволжский ФО|позиционной карты]]. |
|
![]() |
Ка́ма (удм. Кам, к.-п. Кама, биг. Чулман) — Россилэн европа люкетэтӥз, Удмуртия/Киров улос/Пермь улосвыл/Башкортостан/Татарстан пыр бызись шур, Волгалэн паллянпал вайшурез, тужгес бадӟымез лыдъяське. Европаысь шуръёс пӧлын кузьдалаезъя 7-тӥез луэ.
Нимыз сярысь
Кылдэмезъя Камлэн нимыз вашкала финн-угор кыллэсь пӧрмемын шуыса лыдъяське[2]. Озьы ке но, А. С. Кривощёкова-Гантман лыдъямъя, угор гипотеза улон интылэн вашкала историезлы уг тупа (неолит вакыт), куке топоним«ву, бызён, шур» тодметъёсъя кылдылӥз, нош Кам кыл ― «чылкыт, дун, югыт» (ханты кам — ӟуч прозрачный, чистый). Озьы ик со удмурт кыллэсь пӧрмемын ӧвӧл шуыса валэктэ (Фасмерлэн кыллюкамаз — удм. кам «шур, бадӟым шур»[3] шуэмез возьматэ) но со малпанэз кыктэтӥ каре. Удмуртъёс ӵемысь Камез Кам-шур нимало (ӟуч Кам-река, Кама-река)[4].
Мукет вашкала гипотезая, Кама шур нимлэсь коми (коми-морт «люди с Камы») этноним кылдэм[5]. Озьыен,Кама гидронимлэсь кылдэмзэ вашкала перм вераськетъёсысь утчаны кулэ[4].
Вань на мукетыз гипотеза, кудӥзъя Кама Финляндиын но Россилэн уйпал улосвылъёсаз кутӥськись Кемь, Хем, Кеми, Кюми кылъёсын герӟаське[4].
Перм Кам сяна, Уралысь но Сибирьысь мукет улон интыосын (озьы ик Карелиын) таӵе нимын ик пичиесьгес шуръёс пумисько. Озьы ик трос улон интыосын одӥг выллем согласной куараосын (К и М) гидронимъёс пумисько. Та гипотезая валаны луэ, вашкала вакытъёсы «шур» кылын огъя кылвыжы вылэм шуыса. Та кылвыжы ик перм Кам кыллэн инъетэз луыны быгатэ, озьы ке но, та малпан пумозяз вуттэмын ӧвӧл на[6].
Наукаын Кама гидронимлэн кылдэмез сярысь огъя юнматэм малпан ӧвӧл на[4].
Кузьдалаез
Удмурт шаер пыр 215 иськем кыстӥське. Со пӧлысь 35 иськемез ― шурлэн кутсконэз, кылемез 180 иськемез — Камлэн шор люкетэз[7]. Камлэн огъя кузьдалаез 1805 иськем[8][9][10] (Куйбышевской водохранилищеез лэсьтытозь 2030 иськем вал[11]). Камлэн 74 718 вайшурез, Вулюкан бассейнэзлэн быдӟалаез — 507 000 км²лэсь ятыр[10][8][9]. Шурлэн нёжалэз, 1952-тӥ арез басьтыса — 0,11 м/км[12].
Кам йыл
Кам шурлэн кутсконэз Удмуртилэн уйпалаз интыяськем Кез ёросысь Кулига черкогуртын (Вылӥ Кам вырйыл). Ньыль ошмесъёсысь потыса, со уйшор но шундыпуксён пала бызе, Кез но Балезино пыр потыса, Киров улослэн уйпал но шундыӝужан палтӥз бызе. Верхнекамской ёросын Пермь улосвыл пала коже. Коми-Пермяк округын Кам шундыпуксён палась шундыӝужан пала бызе. Чердынь ёросын, Пильва шурен огазеяськыса, лымшор пала берытске.
Оглом, шурлэн кутсконэз читыр-котыр луэ, тудвозьёсаз ӧртыосыз вань.
Шор Кам[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]
Вишераен валчеяськыса, Кам трос вуо шурлы пӧрме. Пермьысен Чайковск кар дорозь лымшор но шундыпуксён пала бызе. Чайковскысь потыса, выльысь Удмуртие берытске. Удмурт шаеретӥ со Вотка, Дэри, Сарапул, Камбарка но Каракулино ёросъёс пыр лымшор пала бызе.
Камлэн уллапалыз[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]
Тӧдьы Камен огазе кариськыса, Кам Татарстанэ вуэ. Отӥ со 15 иськемозь паськыт нёжал кузя шундыпуксён пала бызе. Камлэн ӧрыз 450—1200 метрозь паськыта, ӵем вайяське. Татарстанысь Мамадыш ёросын, Нижнекамск карлэсь шундыпуксён палан Каме солэн тужгес бадӟымез Ватка бурпал вайшурез усе.
Кама яке Волга
Кам Волгалэн ваёйшурез луэ шуыса, котькытын гожъямын. Но та валлин таӵе малпан наукалы уггес тупа. Камен Волгаен огазеяськыкузы, тросэзъя гидрографи тодметъёсъя, ӵапак Кам валтӥсез шур луэ, нош Волга Камлэн тужгес бадӟым вайшурез[13][14].
Зэм ик, Камлэн но Волгалэн валчеяськон интыязы Камлэн ву быдтонэз — 4300 м³/с, нош Волгалэн — 3100 м³/с. Волгаен огазеяськытозь Кам ӧрлэн кузьдалаез 2030 иськем луэ, Волгалэн кузьдалаез 1390 иськем гинэ[15].
Кам йыллэн ӝуждалаез — зарезьлэсь 335 метрлы вылӥын, нош Волгалэн — 228 метрлы гинэ. Волгалэн бассейнэзлэн шорлыдо но абсолютной ӝуждалаосыз Кам бассейнлэсь лапеггес, угось Камлэн бассейназ Урал гурезьёсын интыяськемын.
Огазеяськымтэ шуръёслэсь ву люкаськон площадьёссэс ӵошатыса гинэ Волга Камлэсь бадӟымгес луоз (658,9 сюрс км² но 536,9 сюрс км²). Со вие ик таӵе бадӟым площадьысь Волга 66,5 сюрс шурез гинэ огазея, нош Кам — 73,7 сюрссэ.
Шор дауръёсысь Араб географической традициосъя, Камлэн уллапалыз — Белая шурлэн усёнысеныз Волгаеен огазеяськытозь — «быдӟым шурлэн» Итиль люкетэныз лыдъяськылӥз. Нош солэн кутсконэз Белая шурлэн вырйылаз вылэм. XIII дауръёсы болгаръёс но арабъёс Камез, Белая шуре усьытозяз, Чулман шуиллям (яке Чулыман), нош уллапалзэ — «Сьӧд Итиль» (Кара Итиль).
Кам шур дурысь улон интыос[Тупатыны | вики-текстэз тупатыны]
Кам шур дурын сылӥсь тужгес бадӟымез кар — Пермь, Пермь улосвыллэн шорсюлмыз. Озьы ик шур дырын интыяськемын: (Камлэн йылысеныз кутскыса солэн вожозяз радызъя, возьматэмын улон интыос, кудъёсаз улӥсь калыклэн лыдыз 90 сюрслэсь ятыр) Соликамск, Березники, Сарапул, Набережные Челны, Нижнекамск.
Кам вамен 22 переправа инъямын, соос пӧлысь 11-з бадӟым выжъёс.
Вайшуръёсыз
Камлэн бассейназ 73 718 шур лыдъяське[16], соос пӧлысь 94,5 %-эз пичи шуръёс,кузьдалазыя 10 иськемлэсь ӧжытгес. Паллян палан валтӥсь вайёсыз — Южная Кельтма, Вишера Колваен ӵош, Чусовая Сылваен ӵош, Белая Уфаен ӵош, Ик, Зай, Шешма, Мензеля; бур палан — Коса, Обва, Вятка, Иж, Тойма, Мёша. Камлэн бур палась вань вайшуръёсыз (Коса, Уролка, Кондас, Иньва, Лысьва, Обва) паллянпал люкетэз (Весляна, Лунья, Леман, Южная Кельтма) — со уйпалась бызись ӵошкыт шуръёс. Гурезё, кезьыт но ӧръяськыса бызись шуръёс Урал гурезьёсын кутскыса, Каме паллян палаз усё (Вишера, Яйва, Косьва, Чусовая но мукет вайшуръёсыз).
Йылысеныз кутскыса радызъя, скобкаосын шурлэн кузьдалаез возьматэмын (100 иськемлэсь ятыр).
- 1[17] км: река Вятка (1314 км)
- 9 км: Зай (219 км)
- 13 км: Шуранка
- 34 км: Брысса
- 53 км: Тойма (121 км)
- 65 км: Бетьки
- 75 км: Челна
- 78 км: Шильна
- 118 км: Ик (571 км)
- 124 км: Иж (237 км)
- 177 км: Белая (1430 км)
- 204 км: Мёша (204 км)
- 227 км: Ветлянка
- 232 км: Берёзовка
- 240 км: Буй (228 км)
- 241 км: Камбарка
- 259 км: Шолья
- 271 км: Малая Сарапулка
- 277 км: Сарапулка
- 329 км: Сива (206 км)
- 493 км: Тулва (118 км)
- 545 км: Очёр
- 549 км: Юг
- 572 км: Таборка
- 576 км: Перемка
- 586 км: Нытва
- 605 км: Сырка
- 620 км: Качка
- 624 км: Сюзьва
- 631 км: Пальта
- 636 км: Малая Ласьва
- 638 км: Ласьва
- 690 км: Гайва
- 693 км: Чусовая (735 км)
- 729 км: Полазна
- 745 км: Добрянка
- 748 км: Тюсь
- 776 км: Гаревая
- 776 км: Лёнва
- 780 км: Обва (247 км)
- 787 км: Большой Висим
- 792 км: Чёрмоз (121 км)
- 799 км: Нижний Лух
- 807 км: Косьва (283 км)
- 810 км: Иньва (257 км)
- 824 км: Емельяниха
- 835 км: Пожва
- 844 км: Тузим
- 846 км: Сыньва
- 864 км: Позь
- 872 км: Полуденный Кондас (102 км)
- 872 км: Кондас
- 879 км: Яйва (304 км)
- 881 км: Лёнва
- 889 км: Зырянка
- 891 км: Толыч
- 913 км: Лысьва
- 919 км: Усолка
- 930 км: Боровая
- 932 км: Вильва
- 937 км: Мошевица
- 958 км: Вишера (415 км)
- 962 км: Гремячевка
- 965 км: Керчевка
- 996 км: Уролка (140 км)
- 1005 км: Большой Козырь
- 1014 км: Чёлва
- 1025 км: Сумыч
- 1037 км: Вильва
- 1056 км: Пильва (214 км)
- 1060 км: Южная Кельтма (172 км)
- 1102 км: Светлица
- 1109 км: Коса (267 км)
- 1172 км: Язевка
- 1174 км: Тодья
- 1175 км: Леман
- 1181 км: Лупья (128 км)
- 1193 км: Весляна (266 км)
- 1195 км: Вес
- 1198 км: Пый
- 1199 км: Сордва
- 1206 км: Вольва
- 1222 км: Лиз
- 1222 км: Пуншим
- 1236 км: Берёзовка
- 1241 км: Погва (Ржановка)
- 1244 км: Сёйва
- 1261 км: Порыш (131 км)
- 1267 км: Тупрунка
- 1287 км: Писеговка
- 1293 км: Пыелка
- 1310 км: Кужва
- 1342 км: Има
- 1349 км: Лупья
- 1364 км: Бузима
- 1379 км: Чус
- 1388 км: Кым
- 1406 км: Нырмыч
- 1421 км: Волосница
- 1440 км: Рыта
- 1473 км: Лупья (135 км)
- 1487 км: Чула
- 1508 км: Чёрная
- 1519 км: Сюзьва
- 1528 км: Нярпа
- 1530 км: Шалим
- 1545 км: Зуйкарка
- 1551 км: Пуговка
- 1561 км: Чус
- 1562 км: Ченег
- 1572 км: Зюзьба
- 1580 км: Пура
- 1590 км: Колыч
- 1594 км: Вок
- 1601 км: Неополь (Неаполь)
- 1608 км: Кая
- 1617 км: Нирим
- 1630 км: Томызь
- 1637 км: Пах
- 1640 км: Ченог
- 1646 км: Кедра
- 1652 км: Ченог
- 1656 км: Лытка
- 1667 км: Сёва
- 1683 км: Леман
- 1703 км: Северный Сардай
- 1709 км: Сардай
- 1723 км: Малый Пызеп
- 1724 км: Кампызеп
- 1729 км: Лопья
- 1767 км: Нилкам
Пайдалыкез
Кам шур вылын куинь водохранилище кылдытэмын но ГЭС: Уролка шурвожысен (Камлэн вожезлэсь 996 иськемын) кутске Камской водохранилище (Камской ГЭС), солэсь кӧня ке уллапалангес — Воткинской водохранилище (Воткинской ГЭС), со сьӧрын — Нижнекамской водохранилище (Нижнекамской ГЭС).
Спорт
Кам шур вылын парусной спортъя регата «Камлэн кубокез» — Пермь улосвылысь тужгес бадӟымъёсыз ӵошатсконъёс ортчыло.
Судоходство
Вашкала дырысен Кам тужгес бадӟымез судоходной артерия лыдъяське. Водохранилищеос лэсьтэмен, судно ветлон луонлыкъёс эшшо ӟечгес луизы. Керчевский каргуртозь (966 иськем) Кам судоходной луэ.
Валтӥсь портъёс но пристаньёс: Соликамск, Березники, Лёвшино, Пермь, Краснокамск, Чайковский, Сарапул, Камбарка, Набережные Челны, Нижнекамск, Чистополь. Пермьысен Москваозь, Нижний Новгородозь, Астраханёзь но Уфаозь калыкез нуон-ваён яланлыко рейсъёс усьтэмын.
Инкуазь
Шурын возиське чуке , пая, чехонь, сазан, карась, ӵужы, густера, язь, акты, уклея, кӧсчорыг, юш, быльккессин, чипей, шалькко, ляпа но мукет чорыг. Кам йылъёсын (куд-ог шурвожъёсын но) пумисько таймень но кыны. Лэземын радужной форель. Камын юн вӧлскемын ву турын. Туала вакытэ Камысь вуэз зол пожало лэсьтӥськон удысысь кылем-мылемъёс.
Галерея
Нефтекамск котыртӥ бызись Кам
Сарапулэтӥ бызись Кам
Белая шурлэн Каме усён интыез
Валэктонъёс
- ↑ Ресурсы поверхностных вод СССР: Гидрологическая изученность. Т. 11. Средний Урал и Приуралье. Вып. 1. Кама / под ред. В. В. Николаенко. — Л.: Гидрометеоиздат, 1966. — 324 с.
- ↑ Матвеев А. К. Географические названия Урала : Топонимический словарь. — Екатеринбург : Издательский дом «Сократ», 2008. — С. 117—118. — 352 с. — ISBN 978-5-88664-299-5.
- ↑ Кама // Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch : в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва. — Изд. 2-е, стер. — М. : Прогресс, 1986. — Т. II : Е — Муж. — С. 172.
- ↑ 1 2 3 4 Кривощёкова-Гантман А. С. Географические названия Верхнего Прикамья: С кратким топонимическим словарём . — Пермь: Пермское книжное издательство, 1983. — С. 94—98.
- ↑ Напольских В. В. К начальным этапам этнической истории коми(ӟуч)
- ↑ Полякова Е. Н. Старинные названия на карте Перми. ПГНИУ, 2013. — С. 22—39.(ӟуч)
- ↑ Удмурт Элькун: Энциклопедия / гл. ред. В. В. Туганаев. — 2-е изд., испр. и доп. — Ижевск : Удмуртия, 2008. — С. 378—379. — 2200 экз.
- ↑ 1 2 Кама(ӟуч) — статья из научно-популярной энциклопедии «Вода России». Эскеремын 2016-11-17 аре
- ↑ 1 2 Кама : [рус.] / verum.wiki // Государственный водный реестр : [арх. 15 октября 2013] / Минприроды России. — 2009. — 29 марта.
- ↑ 1 2 Кама : [арх. 2 толсуре 2022] // Исландия — Канцеляризмы. — М. : Большая российская энциклопедия, 2008. — С. 578. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 12). — ISBN 978-5-85270-343-9.
- ↑ Судоходные реки России(ӟуч)
- ↑ Соколов А. А. Реки, их хозяйственное значение и использование. Центральная и южная части Европейской территории СССР // Гидрография СССР . — Л.: Гидрометеоиздат, 1952. Архивировано 22 толшоре 2021 года.
- ↑ Волга — Энциклопедия(ӟуч) Эскеремын 2019-07-23 аре
- ↑ Комлев А. М., Черных Е. А. Реки Пермской области. — Пермь, 1983. — С. 7—43.
- ↑ Волга: Факты о России(ӟуч) Эскеремын 2020-01-18 аре
- ↑ Реки Перми на сайте администрации(ӟуч)
- ↑ Куйбышевской водохранилище Камлэн кузьдалаяз уг пыры