Великтэм

Википедиысь материал
Великтэм
RO BV Easter eggs.jpg
Валатонэз Гырыны потонэн герӟаськем бадӟым юмшан. Быдӟынналысен вашкала удмуртъёслэн музъем ужъёсын вылез арзы кутске вылэм
Пусъё удмуртъёс

Великтэм (Акашка, Быдӟыннал, Гырыны потон, геры поттон) ( ӟуч Пасха) — удмурт калыклэн гырыны потонэн герӟаськем бадӟым юмшанэз. Вашкала удмуртъёслэн музъем ужъёсын дырпуссыя Бадӟым нуналысен вылез арзы кутске вылэм[1]. Берлогес, ӟуч вӧсе пырем бере, Великтэм православи черк йылолэн пӧлэстӥськиз. Нимзэ асьсэ сямен ик вераллязы ке но, куд-ог интыосын Паска но шуылӥзы. Бадӟым нунал (Быдӟыннал) ӟуч кылысь берыктэмлы тупа. Угось черк дырпусъя Пасха азьын быдэс арня ӵоже нуналъёс "Великий" шуыса нимасько. Нош удмуртъёс Пасхаез гинэ Быдӟыннал шуиллям.

Акашка ― удмуртъёслэн ӟуч вӧсе пыремзылэсь азьло кылдэм вашкала вӧсьсы но юмшанзы. Солэн аслаз вӧсь нерге гурез но кылемын (Акашка гур). Акаяшка, берлогес акашка, кылчиослэн чакламзыя, чуваш кылысь берыктыса (ага, ака — геры, яшка — шыд, ӝук), геры шыд, гершыд шуэмез возьматэ. Аслаз юри тупатэм нуналыз ӧвӧл. Музъем шупам бере, сое пусъён нуналэз гурт кенеш пуктылӥз[2]. Котькуд гуртъёсын Быдӟынал ас сяменызыгес пусйиськылӥз ке но, ваньмыз сямен, со сямъёс тулыс музъем сайканэн, гырыны потонэн герӟаськемын. Куд-ог интыосын огинэ люкаськыса кырӟаллязы, Инмарлы вӧсяськылӥзы, коркась корка юмшаллязы, валэн ворттылӥзы, ӟечыретъёсын лэйкаллязы.

Нырысетӥ нуналаз черке ветлылӥзы. Нош мукет нуналаз Акашка юмшанзэс радъяллязы. Г.Верещагинлэн гожтэмезъя, 1880-тӥ аръёсы Шаркан палъёсын, гырыны Паска арняе пото вылэм, ӵемгес — ӵуказеяз. Вазь ӵукна ӝӧк сӧрын вӧсяськыса, кузёмурт ана вылаз кошке. Одӥг пуд ю-тысь кизьымон гыре. Со вакыт нылкышноос, му вылэ ӝӧккышет вальыса, сиён-юонъёссэс пуктыло. Кузё гырем му пушкы курег пуз, мильым поныса соге, юонзэ кисьта. Собере быдэс семьяен ю-нянь мед удалтоз шуса вӧсясько. Вӧсяськем бере дасям юзэс кизё, соин валче буям курег пуз куяло. Кизёнзэс йылпумъяса, сиськыны пуксё. Озьы котькуд семья аслаз ана вылаз йылолэз ортчытэмез бере, бускельёсыз доры выже. Гуртазы бертыса, мӧйыос коркась корка юмшаса ветло. Егит пиос буш вал вылын гурт кузя ворттыло. Ӝытазе кизёно бусыязы гершыд сиыны люкасько.

Кыкетӥ нуналаз Гуждор юон ортчытъязы (ныл праздник). Вӧсяськисьёс ӵӧж сӥльын ӝук пӧзьтылӥзы. Нылъёс ваем кумышкаенызы вӧсясьёсты но воргоронъёсты утялтылӥзы, собере круген кырӟаса шудылӥзы. Пӧзьтэм-вӧсям ӝукен пиосты гинэ сюдылӥзы.

Пермь улосвылын но Башкортостанын улӥсь камсьӧр удмуртъёслэн асьсэ сям-йылолъёссы тупатэмын вылэм. Туала этнографлэн Т. Г. Миннияхметовалэн эскеронъёсызъя, огез соос пӧлысь ошорок шуыса нимаськем. Ортчытъяло вылэм Тулыс поминка бере кыкетӥ нуналаз яке христиан Паскаез пусъёнлэн ньылетӥ нуналаз. Пересь нылкышноос, вылазы лукыр-лалакыр дӥсьёс, берыктэм дукесъёс дӥсяса, ымнырзэс суаса, кусказы ӵужкушман яке сугон йыр думыса, киязы бодыен егит пияшъёс сьӧры уиськылӥзы. Сутыса ,«Кидыс виятиськом, кидыс!» шуыса, ӵужкушманэн мырылӥзы[1]. Вашкалаослэн осконъёссыя, та сям кизем кидысъёслы пушйыны, пудолы йылыны юрттэ шуылӥзы. Туала арын та выллем шулдыръяськонъёс уг ни кутӥсько.

Куинетӥ нуналэз ― Тау карон. Гуждорын вӧсясьёс огинэ, пӧлысьтызы тужгес мӧйыез доры люкаськылӥзы. Отын соосты нош ик нылъёс утялтылӥзы. Собере коркась корка юмшаса ветлылӥзы. Вӧсясьёсты котькуд коркан, ӝӧк сьӧры пуктыса куноятылӥзы. Котькуд коркан Инмарлы куриськыса вӧсяськемзы бере, янь сукырилэсь нырзэ шорыса, сое пичи юдэсъёслы ваньмызлы люкылылӥзы но азьланяз но тупаса мед улом шуыса веръязы. Таин гырыны потонлы сӥзем шулдыръяськон йылпумъяськылӥз.

Лымшор палъёслэн та тулыс юмшанзы Б.Мункачилэн 1887-тӥ арын потэм книгаяз но Б. Гавриловлэн 1891-тӥ арын потэм ужаз, та юонэз Паскаен ӵош кутско но сизьым нунал ӵоже ортчыто шуыса гожтэмын. Кылсярысь, Б.Гавриловлэн гожтэмезъя, Шыньылын тазьы радъяськылэм: Сурен шуккон, Валэн юмшан — нырысь нуналэ, Ӟазег шыд — кыкетӥ-ньылетӥ нуналъёсаз, ньылетӥ нуналаз ик — Гуждор шыд. Витетӥ нуналаз, пе, гуртооссэс аргышъёс (гуждорын ӝук вӧсясьёс) утялто. Пиос ӟечыран лэсьто. Та дырысен сизьым арня ӵоже егитъёс ӟечыраса шудо. Куатетӥ-сизьыметӥ нуналъёсаз коркась корка юмшаса ветло.

Калык асьме вакытэ но вашкала йылолэзлэсь ӧз куштӥськы. Гуртъёсын куд-ог сямъёсты быгатэмзыя утьыны тыршо. Та бадӟым юмшан дырлы арня-кык дасясько. Пучыен шудон но Кулэм потон уй йылолъёс — со Великтэмлы дасяськон. Тулыслы быдэ котькуд семья корказэ чылкытатыны тырше. Азьвылгес быдэсак корка пушез — вӧлдэтэз, борддоръёсты, выжез, вань арбери-тӥрлыкъёсты — вемее люкаськыса нунал-лумбыт миськылӥзы. Валес котырез но гидкуазе поттыса тӧлатъязы. Ӝытазеяз, мунчое пырыса, табань сиылӥзы. Нош коркась кин ке кулэм дырысен ар ортчымтэ коркаез ӧз исаллялэ. Коркаез сяна, Великтэм азелы вань кырсь дӥськутсэс чылкытатыны тыршылӥзы. Кырсь дӥськутэд кылиз ке, быдэс арзэ кырсь улод, шуылӥзы. Быдӟынналэ дӥсяны одно ик выль дэрем вурылӥзы. Али но Великтэм азьын ӝыт курег пуз буяло, мунчое пыро. Арез нянё мед улом шуыса, уйлы ӝӧк вылэ нянь сукыри но сылал поныса кельто. Уйшор котырын дары сутыса, пыӵалэн ыбылӥськыса, периосты кышкато. Ӵукна вазь султыса пыжисько-пӧрасько. Нылпиос коркась корка буям курегпуз бичаса ветло. Собере гуждор вылын соосты питыръяса шудо.

  • Верещагин Г. Е. Вотяки Сосновского края. Ижевск, 1995.
  • Христолюбова Л. С. Семейные обряды удмуртов. Ижевск, 1991.
  • Христолюбова Л. С. Калык сямъёсты чакласа. Ижевск, 1995.
  • Гаврилов Б. Г. Поверья, обряды и обычаи вотяков Мамадышского уезда, Урясь-Учинского прихода//Труды IVсъезда. Казань, 1891. С 80-156.