Анайлэн нуналыз
Анайлэн нуналыз ӟуч День ма́тери — одӥг яке тросгес нылпи вордэм анайёслэн нуналзы. Пусйиське дуннелэн пӧртэм кунъёсаз, одӥг нуналэ пусйиськись Нылкышно нуналэн ӵошатыса, Анайлэн нуналыз ктькуд кунын пӧртэм нуналъёсы пусйиське. Со кунлэн аспӧртэмлыко лулчеберетэныз но сям-йылолъёсыныз герӟаськемын . Та нуналэ анайёсты но песянайёсты ӟечкылам сяна, озьы ик сӥлы каро нуны вордыны дасяськем нылкышноосты. Россиын Анайлэн нуналыз пусйиське шуркынмонлэн берпуметӥ арнянуналаз.
Вашкала дыръя
Адями выжыез азинтэмез понна нылкышноез гажан мылкыд историе пыӵамын. Быдэс дуннеысь вашкала калыкъёс анайёссылы йыбыртъязы. Кылсярысь, асьме дырозь вуэмын вашкала грекъёслэн инмар анайзылы ― Реялы, римлянъёслэн ― Кибеллалы йыбыртъямзы сярысь мадёсъёёс. Нош вашкала кельтъёслэн анайлыклэн символэз луэ Бриджит нимо инмумы[1][2].
Англиын куинь сю ар ӵоже ХХ даурлэн кутсконозяз Быдӟым Кӧсутёнлэн ньылетӥ арнянуналыз анайлы сӥземын вал ― Анай арня (яке Анайлэн арнянуналыз) ӟуч Материнское воскресенье (или Воскресенье матери). Та нуналэ ас юртсылэсь палэнын ужасьёслы гуртазы бертылыса, анайёссэз ӟечкыланы луонлык сётӥськылӥз[2][3].
Анайлэсь нуналзэ паськыт пусъёнлэн кичӧлтӥсьёсыз луизы США-ысь активист-нылкышноос. 1870-тӥ арын феминисткалэн Джулия Уорд Хаулэн Анайлэн нуналызлы сӥзем Прокламациез вань анайёсты тупаса улон понна нюръяськонэ огазеяськыны ӧтиз. Со арлы быдэ Бостонын ас кужмыныз Анайлэн нуналызлы сӥзем ужрадъёс ортчытъяз. Джулиялэсь кичӧлтонзэ тросэз тупаса улон понна нюръяськонлы сӥзем нуналэн лыдъямен, та нунал калык пӧлын ӧз вӧлмы[2].
1907-тӥ арын тулыс Шундыпуксёнпал Вирджиниысь Графтон американ карысь дышетӥсь Энн Джарвис, аслаз анаезлы Энн Марии Ривз Джарвислы ― США-ын Граждан ож вакытысь югдытӥсьлы сӥзьыса, сӥё-дано ужрад ортчытӥз. Та ужрадлэн валтӥсь ужпумез ― улон кузьмам нылкышноослы тау карон но йыбырттон. Ар ортчыса, анайёслы сӥзем ужрадэ сюрс пала адями люкаськиз. Эшшо куинь ар ортчыса, Анайёслэн нуналзы Америкаысь вань штатъёсын ортчытэмын вал. США-ен огвакыт та нунал пусйиськыны кутскиз Мексикаын, Канадаын, Китайын, Япониын, Лымшор Америкаын но Африкаын. Та нуналэз пусъёнэз быдэс дуннеын вӧлмытон понна, 1912-тӥ арын 12-тӥ толсуре Анайлэсь нуналзэ пусъёнъя Калыккуспо ассоциация кылдытэмын вал. Нош 1914-тӥ арын США-лэн президентэз Вудро Вильсон Анайлэсь йӧскалык нуналзэ официально юнматӥз, со арлы быдэ куартолэзьлэн кыкетӥ арнянуналаз пусйиське[2][4].
Ӵемысь Анайлэсь нуналзэ политика ужпумъёсын герӟаллязы, одӥгез соос пӧлысь ― феминизм кичӧлтонъёсты вӧлмытон. Кылсярысь, 1968-тӥ арын, Мартин Лютер Кинг-младшийлэн кузпалыз Коретта Скотт Кинг та нуналэз шудтэм-буртэм нылкышноослы но нылпиослы юрттонлы сӥзем ужрадэн огазеяз. ХХ даурлэн 70-тӥ аръёсаз феминизм огазеяськонъёс Анайлэсь нуналзэ социальной равноправи понна нюръяськонлы пӧрмытӥзы[3].
Анайлэн нуналыз Россиын
Россиын Анайлэсь нуналзэ пусъён кичӧлтонэн нырысьсэ вазиськиз Кун думаысь Нылкышно, семья но нылпи ужпумъёсъя комитет. Росси Федерацилэн президентэзлэн 1998-тӥ арын 30-тӥ толшоре кутэм «Анайлэн нуналыз сярысь» 120 номеро Косэтэзъя, Россиын Анайлэн нуналыз пусйиське шуркынмонлэн берпуметӥ арнянуналаз. Та нуналэ ӟечкылало вань анайёсты, песянайёсты, тужгес сӥлы каро трос нылпи вордэм но огназы нылпи будэтӥсь анайёсты[2].
Нырысьсэ таӵе нимын ужрад ортчиз СССР вакытлэн берпум аръёсаз 1988-тӥ арын 30-тӥ коньывуонэ Баку карысь одӥгаз школаын. Анайлыклы сӥзем концертэз радъяз но ортчытӥз ӟуч кылъя но литературая дышетӥсь Эльмира Гусейнова. Та ужрадын озьы ик нырыське чузъяськиз нимысьтыз анайёсты сӥлы карон мылкыд. Со дэмлан-ӧтёнлэн текстэз пӧртэм газетъёсын печатласькиз, нош ужрадлэн сценариез ― «Воспитание школьников» журналын (1992-тӥ арын)[3][5][6] .
Россиын Анайлэн нуналызлэн пусэз ― дыдыксин (ӟуч незабудка). Калык пӧлын дыдыксин яланлыклэн, сюлмысь яратонлэн но оскымон луонлэн пусэныз лыдъяське. Ваньмыз та верам кылъёс анайлэн сям-тусаз огазеясько[1].
Анайлэн нуналаз но праздник азьын быдэс Россиын пӧртэм тематической ужрадъёс радъяськыло: концертъёс, адӟытонъёс. Дышетон огазеяськонъёсын — школаосын но нылпи садъёсын ортчо шулдыръяськон ужрадъёс, утренникъёс. Со сяна, шаерамы сяме пыӵамын Анайлэн нуналэзлы сӥзем «Анай, мон тонэ яратӥсько!» акция. Праздник азьын анайёслы сӥзем тематической открыткаос люкылэмын луо. Озьы ик мукет пӧртэм ужрадъёс ортчыло[2].
2022-тӥ арын гудырикошкон толэзе Россилэн президентэз Владимир Путин «Мать-героиня» дано ним юнматӥз. Сыӵе нимын пусйисько 10 но солэсь трос нылпи будэтэм анайёс. Данъет вӧзы котькуд пусъем анайлы 1 миллион тыр уксё сётӥське[1][7].
СССР-ын анайёслы нимысьтыз данъетъёс кылдытэмын вал. Кылсярысь, Материнство медален пусйылӥзы 5 яке 6 нылпи вордэм но будэтэм анайёсты. «Материнская слава» медаль сётӥськылӥз 7,8 но 9 нылпи вордэм анайёслы, 10 но тросгес нылпи понна — орден но «Мать-героиня» дано ним[8] .
Анайлэн нуналыз кунгож сьӧрын
Та нуналэз пусъёнлэн ООН-лэн яке ЮНЕСКО-лэн Калыккуспо нунал чотын юнматэм дырыз ӧвӧл. Пӧртэм кунъёсын со пӧртэм нуналъёсы пусйиське. Тросаз кунъёсын Анайлэсь нуналзэ куартолэзьлэн кыкетӥ арнянуналаз пусъё: США-ын, Канадаын, Австралиын, Украинаын, Эстониын, Мальтаын, Кипрын, Даниын, Финляндыни, Германиын, Италиын, Турциын, Япониын, Бельгиын, Бразилиын. Куартолэзьлэн берпуметӥ арнянуналаз та праздникез пусъё Швециын но Франциын, куартолэзьлэн нырысетӥ арнянуналаз — ЮАР-ын. Грециын Анайлэсь нуналзэ 9-тӥ куартолэзе пусъё. Венгриын, Испаниын, Португалиын но Литваын[9] куартолэзьлэн нырысетӥ арнянуналаз пусъё. Бахрейнын, Гонконгын, Индиын, Малайзиын, Мексикаын, Оманын, Пакистанын, Катарын, Саудовской Аравиын, Сингапурын но Огазеям Араб Эмиратъёсын, Филиппинъёсын Анайлэсь нуналзэ 10-тӥ куартолэзе пусъё. Тулыспаллэн кыкетӥ арнянуналаз — Норвегиын, 14-тӥ коньывуонэ — Белоруссиын, Грузиын — 3-тӥ южтолэзе, Египетын — 21-тӥ южтолэзе. Армениын 7-тӥ оштолэзе анайлыклэсь но чеберлыклэсь нуналзэ пусъё, Узбекистанын 8-тӥ южтолэзез Анайлэсь нуналзэ сямен пусъё. Финляндиын Анайлэн нуналыз официально 1927-тӥ арысен пусйиське. Эстониын ― 1992-тӥ арысен куартолэзьлэн кыкетӥ арнянуналаз. Швейцария ― европаысь нырысетӥез кун, кудаз Анайлэн нуналыз ваньмызлэсь азьпал пусйиськыны кутскиз ― 1917-тӥӥ арысен. Германиын Анайлэн нуналыз официальной праздник нуналэн ялэмын вал 1933-тӥ арын, Кыкетӥ дунне ож бере, отын та нунал США-ын сямен пусйиськыны утскиз. Украинаы, Галичинаын, Анайлэсь нуналзэ 1929-тӥ арысен ик пусъё вал, но, дыр ортчемъя, со сям быриз; али дыре Анайлэн нуналыз татын туж огшоры, бадӟым шулдыръяськонъёстэк ортче. Белоруссиын Анайлэсь нуналзэ 1996-тӥ арысен пусъё[2][10].
Тросаз Шундыпуксёнпал кунъёсын Анайлэн нуналыз Россиысь 8-тӥ Март праздниклы укша. Пӧртэмлыкез анайёсты, песянайёсты но нылпи вордыны дасяськем нылкышноосты ӟечкылан бордын гинэ. Та нуналэ нылкышноосты гурт ужлэсь мозмыто, ӝӧквыл окто но кузьымъёсын шумпотто. Праздник азьын вань вузкаронниосын ӝажыос праздникен герӟаськем вузъёсын тырмытыны тыршо. Тросаз кунъёсын, США-лэсь адӟем карыса, бирды пасьёсазы герберсяська ӟуч гвоздика быртыса нулло — анайёсты сӥлы карон но яратонлэн пусэз. Та сямлэн таӵе пӧртэмлыкъёсыз вань: гордэз сяська ― анаез улэп но таза луэмез возьматэ, тӧдьыез — анаез сопал дуннеын ке но, сое гажан но яратон мылкыдзэ возьматэ[11][12]. Куд-ог кунъёсын йӧскалык флагъёс ошыло[13]. Анайлэн нуналаз тужгес трос телефон пыр жингыръямъёс США-ын лыдъямын, 120 миллионлэсь трос[5].
Шундыӝужанпал кунъёсын Анай нуналэз пусъён трослы ик уг висъяськы. Кылсярысь, аспӧртэм лулчеберето но вашкала сям-йылолъёсын тодмо Китайын Анайлэсь нуналзэ озьы ик куартолэзьлэн кыкетӥ арнянуналаз пусъё, юртбурез утисез яркыт паськыт калык юмшанъёсын сӥлы каро. Озьы ик анайёсты пӧртэм кузьымъёсын шумпотто. Япониын анайлэсь анайзэ 1915-тӥ арысен пусйыны кутскизы, анайёсты сӥлы карон сям кунгож сьӧрысь вуэм бере. Та кунын нимысьтыз Анайлэн нуналаз чузъяськись йӧскалык кырӟанзы кылдытэмын. Сое котькуд япон семьяын быдэсто. Праздник азьын нимысьтыз та нуналэн герӟаськем вузъёслэсь дунзэс кулэсмыто[11].
Латин Америкаысь кунъёсын Анай нунал черк сямъёсын герӟаськемын. Кылсярысь, Мексикаын Диа-де-ла-Мадре праздник ӵемысь сямлы пӧрмем ӵук сиён бордысь кутске, собере семьяос черкъёсы, нимысьтыз та нуналлы сӥзем мессае люкаськыло. Берло озьы ик та нуналлы сӥзем фестивале пырисько. Панамаын Анайлэн нуналыз Сьӧлыкаськымтэ секытанлэн нуналызлы тупа. Ваньмыз сямен, кун ужъюртъёс та нуналэ уг ужало. Семьяос черкъёсы ветло, Дун-чылкыт Мариялы вӧсясько. Нунал-лумбыт ульчаос кузя, анайёслы сӥзем серенадаос кырӟаса, артистъёс вето. Тужгес сӥлы карем кузьымъёс та нуналэ: шоколад, киын гожтэм гожтэтъёс, йӧскалык сиёнъёс но сяськаос[14].
Тунсыко зэмослык
Россиын XVIII даурын ӟуч крестьянлэн Фёдор Васильевлэн кузпалыз (жаляса верано, нимыз гожтыса кыльымтэ) аспӧртэмлыко рекорд пуктӥз — улытозяз со 69 нылпи ваем. 27 пол пияса: кӧня ке пол кыктоос но куиньмоос вордӥськылӥллям, огполаз ньыль эгызоосты вордэм. Пусйыны кулэ, со вакытэ нылпиос пичиысен тросэн кулылӥзы ке но, та семьян кыкез гинэ бырыны шедем[8].
Валэктонъёс
- ↑ 1 2 3 Владислав Шанин День матери в России: История и традиции праздника Российская газета. Эскеремын 2023-08-28 аре
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 День матери: история и традиции празднования в разных странах РИА Новости. Эскеремын 2023-08-28 аре
- ↑ 1 2 3 День матери: как появился праздник и где его принято отмечать Рамблер. Эскеремын 2023-08-28 аре
- ↑ Anneler Günü nasıl, ne zaman ortaya çıktı? Türkiye'de Anneler günü ilk ne zaman kutlandı? İşte Anneler Günü tarihçesi(тур.) Hürriyet. Эскеремын 2023-08-28 аре
- ↑ 1 2 День матери - краткая история праздника istmira.com. Эскеремын 2023-08-28 аре
- ↑ Владислав Шанин День матери в России: История и традиции праздника rg.ru. Эскеремын 2023-08-28 аре
- ↑ Путин подписал указ об учреждении звания «Мать-героиня» ТАСС. Эскеремын 2023-08-28 аре
- ↑ 1 2 День матери 2023 в России и мире: история и традиции праздника kp.ru. Эскеремын 2023-08-28 аре
- ↑ День матери в Литве Эскеремын 2023-08-28 аре
- ↑ Когда отмечают День Матери в разных странах мира NNMama.ru. Эскеремын 2023-08-28 аре
- ↑ 1 2 Ольга Смирнова Как празднуют День Матери в разных странах — 13 интересных обычаев Онлайн журнал «13 идей для любого праздника». Эскеремын 2023-08-28 аре
- ↑ День матери в России и других странах pravmir.ru. Эскеремын 2023-08-28 аре
- ↑ Как принято отмечать День матери в разных странах Sputnik. Эскеремын 2023-08-28 аре
- ↑ День матери: праздничные традиции со всего мира FloMarket. Эскеремын 2023-08-28 аре